Boven zijn hoofd dreef een wolk die hem van de zon afschermde. Waar hij ging, daar ging ook de wolk. En het kwam bij niemand op dat dit een teken was.
– Tsjingiz Ajtmatov

De legende van het witte wolkje (van Dzjengiz Khan) is een volksverhaal uit Kirgizië, naverteld in de roman De dag die langer duurde dan een eeuw van Tsjingiz Ajtmatov.

Ajtmatov maakt er een verhaal in een verhaal in een verhaal van: de legende is opgeschreven door een onderwijzer uit een gehucht in Kazachstan die wegens vermeende opruiing van zijn mededorpelingen in eenzame opsluiting zit. Hij is opgepakt door de KGB en zal de gevangenis niet levend verlaten. Behalve zijn eigen levensgeschiedenis tekent de gevangene ook een paar volksvertellingen op, in de hoop dat zijn verhalen ooit zijn kinderen zullen bereiken. Maar zijn papieren belanden bij de onderzoeksrechter die hem heeft laten oppakken. Aanvankelijk wilde Ajtmatov de legende, door de onderwijzer ‘De terechtstelling in de Sary-Ozek’ gedoopt, alleen noemen, later voegde hij toch het hele verhaal toe (gek genoeg moet de Engelse vertaling het nog altijd zonder dat extra hoofdstuk stellen).

De setting van zowel boek als legende is de Sary-Ozek, een (fictief) verlaten, woestijnachtig gebied ergens in Kazachstan. Er wonen wat halfnomaden die kamelen houden, er rijden treinen doorheen en de Sovjets zouden er een geheime, streng bewaakte lanceerbasis hebben.

En ooit, zo wil de legende, was diezelfde onherbergzame steppe het toneel van de laatste grote opmars van Dzjengiz Khan, de Mongoolse heerser die met een enorme legermacht oprukte richting Wolga, om eindelijk het welvarende westelijke deel van Europa aan zijn rijk toe te voegen. Ongevraagd meldt zich bij de tent van de opperbevelhebber een waarzegger die bekendmaakt dat het de Allerhoogste in de hemelen heeft behaagd om Dzjengiz Khan, de allerhoogste op aarde, een teken te geven van Zijn goedkeuring: waar hij ook gaat, Dzjengiz Khan zal voortaan vergezeld worden door een wolk in het luchtruim boven hem. Maar, zo waarschuwt de waarzegger middels een van angst sidderende tolk,

…pas goed op die wolk, want als je haar verliest, verlies je je kracht.

Dat het misgaat, dat het de almachtige Dzjengiz Khan niet zal lukken de Allerhoogste te blijven behagen, hangt dan al in de lucht, belichaamd door dat witte wolkje dat de heerser meer dan twee jaar vergezelt. Zelf ziet hij die dreiging niet. Pas wanneer Dzjengiz Khan bevel geeft om een jong paar dat een van zijn geboden negeerde terecht te stellen, is het wolkje weg (en in tegenstelling tot de machtigste man op aarde weten wij, lezers van het verhaal in het verhaal, waar het gebleven is). Een tijdlang tuurt hij de lege lucht af, totdat hij beseft dat hij bij de Allerhoogste uit de gratie is.

Ditjes en datjes: Ajtmatovs ouders vernoemden hun zoon al naar de middeleeuwse Mongoolse wereldheerser. De titel van het boek is een regel uit een gedicht van Boris Pasternak, ‘Unieke dagen’.

Een dag die langer duurde dan een eeuw is een kloek boek, daarom is het extra jammer dat het niet vlot wegleest: al die onverwachte registerduikelingen, herhalingen die er onveranderlijk de vaart uit halen, houterige dialogen die hetzelfde doen, stramme zinnen waar je ogen spierpijn van krijgen. Nergens sprankelt het. Zou Ajtmatov zelf ook zo schrijven? Dat zou een hoop verklaren, al kan ik het me moeilijk voorstellen. Des te opmerkelijker ook dat de kracht van dat stille wolkje zich niet door talige onbeholpenheid laat temmen.

◊◊◊

Tsj. Ajtmatov, De dag die langer duurde dan een eeuw. Vert. M. Weijers, 1995. De legende wordt in hoofdstuk 9 verteld. De hier geciteerde fragmenten zijn door mij enigszins aangepast.

Prenten: Luchten, 2009 en 2014. Foto’s © Gustave Petit.