De lessen van mevrouw Lohmark, een uit het Duits vertaalde roman van Judith Schalansky, is een boek waarvan de oorspronkelijke titel, zie onder aan deze post, voor de Nederlandse lezer mogelijk te vreemd werd gevonden. Daarmee is niet gezegd dat de Nederlandse titel niet klopt: mevrouw Lohmark, de hoofdpersoon, geeft les op een middelbare school. Dat ze biologie geeft, blijkt ook uit de manier waarop de roman is opgebouwd, en zelfs uit hoe het er van binnen uitziet: als de pagina’s van een biologieboek, compleet met illustraties. Alle beeldtaal (met een veelzeggende rol voor de struisvogel) is aan de biologie ontleend en alle gebeurtenissen worden gekoppeld aan thema’s die in Lohmarks leergang biologie aan de orde komen – thema’s die boven aan de pagina’s worden vermeld: teeltkeus, neotenie, mutanten en ga zo maar door.

Of de lezer die vaktermen snapt, daar wordt geen rekening mee gehouden. Er wordt niet uitgelegd, niet geduid. De lezer zit in het hoofd van de biologiejuf, en de biologiejuf is behalve een product van de Duitse Democratische Republiek een fervent aanhangster van de darwinistische evolutietheorie. Het jaar van handeling is 2010.

Meer nog dan haar huwelijk waar de rek uit is, meer nog dan het gemis van haar naar de VS vertrokken dochter bestaat mevrouw Lohmarks tragiek eruit dat na de val van de Muur en de opheffing van de DDR, de socialistische heilstaat-in-wording, haar ideologische ‘habitat’ onafwendbaar democratischer en westerser wordt, terwijl haar fysieke habitat, het Oostduitse platteland, leegloopt: ook ná de Wende vertrekt iedereen die het zich kan veroorloven naar het Westen. Zelf is Lohmark (heel on-darwinistisch) niet mee-geëvolueerd, en alhoewel ze haar leerlingen al drie decennia inprent dat aanpassing alles is, heeft ze zich zelf niet aan de veranderde omstandigheden aangepast. Ze heeft, om even terug te grijpen naar de Nederlandse titel die zelfs een dubbele bodem blijkt te bevatten, haar lessen niet geleerd. En daarmee is ze in het verenigde Duitsland dat na de Wende een andere koers is gaan aanhouden een curiositeit geworden – ironisch genoeg een grotere curiositeit dan de struisvogels die haar man is gaan fokken.

Ik las Schalansky’s roman in de periode dat ik een boek over de DDR aan het vertalen was: de non-fictieve familiegeschiedenis Veertig herfsten van de Amerikaanse auteur Nina Willner, wier moeder Hanna een paar jaar na de Tweede Wereldoorlog als jonge vrouw van twintig naar het Westen vlucht, met achterlating van haar ouders, broers, zusjes en verdere familie. Hanna trouwt een Amerikaan, emigreert naar de VS en sticht zelf een gezin. Dochter Nina kiest voor een loopbaan bij de militaire inlichtingendienst en komt in Berlijn te werken, waar ze in de jaren 1980 geregeld op missie wordt gestuurd aan de andere kant van de Muur.

Willner vertelt hoe het de familie in de DDR verging: voor de Partij zijn de achterblijvers, nu ze een familielid in het Westen hebben, niet meer te vertrouwen. Vader, hoofd van een lagere school, wordt scherp in de gaten gehouden en uitingen of gedragingen die niet in de partijlijn passen worden afgestraft – zo heeft een van zijn ‘misstappen’ een gedwongen verhuizing tot gevolg.

Geen wonder dus, dat het palet waarmee Willner het leven in de DDR beschrijft bijna helemaal uit grauwe tinten bestaat. En het is waar, de DDR was een dictatuur en er gebeurden verschrikkelijke dingen. Maar zelfs onder een dictatuur gaat voor de meeste mensen het leven gewoon door. En ook uit Willners geschiedenis blijkt dat ondanks de beperkingen waarmee Hanna’s familie te maken krijgt, de verschillende generaties vrouwen (Willner bespreekt er vijf) er het beste van weten te maken.

Toon en taal laten er evenwel geen misverstand over bestaan: als dochter van haar gevluchte moeder, als familielid van de Oostduitse achterblijvers, als spion voor het vrije Westen is de auteur een vrouw met een missie; haar insteek is die van de uiteindelijke bevrijder.

Voor een Europeaan is zo’n onversneden Amerikaanse kijk op Europese gebeurtenissen zo niet leerzaam dan toch wonderlijk. Waar is de nuance? Laat Willners missie haar daar geen ruimte voor? Wie weet. Vergeleken met Schalansky’s DDR-roman, waar op elke pagina meer wordt gesuggereerd dan gezegd, staat in Veertig herfsten helemaal niets tussen de regels.

= = =

Judith Schalansky, De lessen van mevrouw Lohmark. 2012. Vert. G. Hauth-Grubben. Het Duitse boek heet Der Hals der Giraffe.

Nina Willner, Veertig herfsten. 2017. Vert. L. van Campenhout. Ook verschenen als Een spionne in Oost-Berlijn.

Prent 1: Berlijn, 2011. Foto © Gertrudsdottir.
Prent 2: platen van Ernst Haeckel.