Nein, nein, vorstellen kann man sich nichts auf der Welt, nicht das geringste. Es ist alles aus soviel einzigen Einzelheiten zusammengesetzt, die sich nicht absehen lassen. Im Einbilden geht man über sie weg und merkt nicht, daß sie fehlen, schnell wie man ist. Die Wirklichkeiten aber sind langsam und unbeschreiblich ausführlich.
– Rainer Maria Rilke

Nee, nee, zo zegt Rilke stellig, niets kun je je voorstellen, niets ter wereld, niet het geringste. Het is allemaal uit zoveel afzonderlijke bijzonderheden samengesteld die niet te overzien zijn. Wie zich iets voor de geest haalt, gaat daaraan voorbij en merkt niet dat ze er niet zijn, snel als hij is. Maar werkelijkheden zijn traag en onbeschrijflijk uitvoerig. Toch komt hij zelf een heel eind met de notities die hij begin twintigste eeuw maakte in De aantekeningen van Malte Laurids Brigge.

Ik hoorde over dit boek, een roman in dagboekvorm, van een leraar Duits, die het zijn adolescente gehoor warm aanbeval. Bijna een heel mensenleven later haalde ik het dan eindelijk in huis. En Key (die leraar) had gelijk, het is iets bijzonders: Rilke beziet de dingen totaal anders dan de meesten van ons. Het is prachtig hoe hij objecten en abstracta op papier ‘tot leven brengt’ en ze een actieve, sturende rol toedicht in zijn bestaan. Zoals het licht dat beledigd door de kamer schijnt en het meubilair dat toelaat dat hij binnenkomt. Tegelijk komisch en van een diepe schoonheid.

Ook heel korte passages zijn een wereld op zich en nodigen uit tot langdurige denkpauzes. Zoals deze:

Als ob eine Sternschnuppe fiele und es sieht sie keiner und keiner hat sich etwas gewünscht.

(Alsof er een ster viel en niemand ziet hem en niemand heeft een wens gedaan.)

Of over muziek en wat die met je doet:

Ich, der ich schon als Kind der Musik gegenüber so mißtrauisch war (nicht, weil sie mich stärker als alles forthob aus mir, sondern weil ich gemerkt hatte, daß sie mich nicht wieder dort ablegte, wo sie mich gefunden hatte, sondern tiefer, irgendwo ganz ins Unfertige hinein), ich ertrug diese Musik, auf der man aufrecht aufwärtssteigen konnte, höher und höher, bis man meinte, dies müßte ungefähr schon der Himmel sein seit einer Weile.

(Ik, die als kind zo wantrouwig was tegenover muziek (niet omdat ze me sterker dan wat ook uit mezelf weg tilde, maar omdat ik had gemerkt dat ze me niet weer dáár afzette waar ze me had gevonden maar dieper, ergens helemaal binnen in het onaffe), ik verdroeg deze muziek, waarop je loodrecht kon opstijgen, hoger en hoger, tot je dacht dat dit al een tijdje wel zo ongeveer de hemel moest zijn.)

Over mist:

An diesem Tag war es überhaupt nicht recht hell geworden. Die Bäume standen da, als wüßten sie nicht weiter im Nebel, und es hatte etwas Rechthaberisches, dahinein zu fahren. Zwischendurch fing es an, still weiterzuschneien, und nun war’s, als würde auch noch das Letzte ausradiert und als führe man in ein weißes Blatt.

(Deze dag was het helemaal niet echt licht geworden. De bomen stonden erbij alsof ze niet wisten hoe verder in de mist, en het had wat betweterigs om daarin binnen te rijden. Intussen begon het nog meer te sneeuwen en nu was het alsof ook de laatste dingen werd weggegumd en je in een wit blad binnenreed.)

Over bromvliegen, die in geen enkel serieus boek mogen ontbreken:

Oder ich fürchtete mich, wenn im Herbst nach den ersten Nachtfrösten die Fliegen in die Stuben kamen und sich noch einmal in der Wärme erholten. Sie waren merkwürdig vertrocknet und erschraken bei ihrem eigenen Summen; man konnte sehen, daß sie nicht mehr recht wußten, was sie taten. Sie saßen stundenlang da und ließen sich gehen, bis es ihnen einfiel, daß sie noch lebten; dann warfen sie sich blindlings irgendwohin und begriffen nicht, was sie dort sollten, und man hörte sie weiterhin niederfallen und drüben und anderswo. Und endlich krochen sie überall und bestarben langsam das ganze Zimmer.

(Of ik was bang als in de herfst, na de eerste paar keer nachtvorst, de vliegen de kamers in kwamen en zich nog eenmaal aan de warmte verkwikten. Ze waren merkwaardig uitgedroogd en schrokken van hun eigen gezoem; je kon zien dat ze niet zo goed meer wisten wat ze deden. Urenlang zaten ze daar maar en lieten zich gaan, tot het hun inviel dat ze nog leefden; dan wierpen ze zich blindelings ergens heen en begrepen niet wat ze daar moesten, en je hoorde ze verderop neervallen en ginder en waar ook maar. En uiteindelijk kropen ze overal rond en bestierven langzaam de hele kamer.)

En deze, een bloedstollende notitie over Maltes hond:

Aber ich fürchtete mich auch schon früher. Zum Beispiel, als mein Hund starb. Derselbe, der mich ein für allemal beschuldigte. Er war sehr krank. Ich kniete bei ihm schon den ganzen Tag, da plötzlich bellte er auf, ruckweise und kurz, wie er zu tun pflegte, wenn ein Fremder ins Zimmer trat. Ein solches Bellen war für diesen Fall zwischen uns gleichsam verabredet worden, und ich sah unwillkürlich nach der Tür. Aber es war schon in ihm. Beunruhigt suchte ich seinen Blick, und auch er suchte den meinen; aber nicht um Abschied zu nehmen. Er sah mich hart und befremdet an. Er warf mir vor, daß ich es hereingelassen hatte. Er war überzeugt, ich hätte es hindern können. Nun zeigte es sich, daß er mich immer überschätzt hatte. Und es war keine Zeit mehr, ihn aufzuklären. Er sah mich befremdet und einsam an, bis es zu Ende war.

(Maar ik was ook al eerder bang. Toen mijn hond stierf bijvoorbeeld. De hond die mij overal de schuld van gaf. Hij was erg ziek. Ik knielde de hele dag al bij hem neer toen hij plotseling begon te blaffen, stootsgewijs en kort, zoals hij dat gewend was te doen als er een onbekende de kamer in kwam. Een dergelijk geblaf was tussen ons voor die gevallen als het ware afgesproken, en ik keek onwillekeurig naar de deur. Maar het was al in hem. Verontrust zocht ik zijn blik en ook zocht hij de mijne, maar niet om afscheid te nemen. Hij keek me hard en bevreemd aan. Hij verweet me dat ik het had binnengelaten. Hij was ervan overtuigd dat ik het had kunnen verhinderen. Nu bleek dat hij me altijd had overschat. Er was geen tijd meer om hem in te lichten. Hij keek me bevreemd en eenzaam aan tot het was afgelopen.)

Dit is geen boek om in één ruk uit te lezen. Het is bij uitstek een livre de chevet, het boek dat langdurig op je nachtkastje ligt omdat je er soms voor het slapengaan een enkele passage in leest. Om dan met de daardoor losgemaakte beelden op je netvlies in slaap te vallen.

◊◊◊

R.M. Rilke, De aantekeningen van Malte Laurids Brigge. Vert. P. Lukkenaer, 1981. De citaten zijn op deze  vertaling gebaseerd, met aanpassingen van mij. In het Duits: Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge, 1910. Online op Projekt Gutenberg-der Spiegel.

Prent 1: Northumberland, 2014. Foto © Gertrudsdottir.
Prent 2: Harvey, 2004. Foto © Gustave Petit.