Nederlands, zo wordt mij verteld, klinkt snel gedateerd. Is dat zo? Ik neem de proef op de som met drie vertalingen van J.D. Salingers klassieker, Catcher in the Rye.

Voor wie het boek niet kent: het speelt eind 1949. Hoofdpersoon Holden Caulfield, een zestienjarige scholier, durft met zijn zoveelste slechte rapport zijn ouders niet onder ogen te komen en duikt drie dagen onder in Manhattan. Hij doet zijn relaas over zijn schoolervaringen en zijn belevenissen in New York vanuit de psychiatrische inrichting waar hij sindsdien onder behandeling is. Maar eigenlijk doet de plot er niet zoveel toe, belangrijker zijn toon, gedachten en houding van de ik-verteller.

Er zijn drie Nederlandse vertalingen verschenen, in 1958, 1967 en 1989. Bijzonder is dat elke vertaling een andere titel meekreeg: van Puber werd het De vanger in het koren en daarna De vanger in het graan. Voor de hand ligt de vraag waarom er nog steeds niet is gekozen voor De vanger in de rogge. Houdt de uitgever die achter de hand voor een vierde vertaling?

Dit is Salingers openingszin, met vet/onderstreping van mij:

If you really want to hear about it, the first thing you’ll probably want to know is where I was born, and what my lousy childhood was like, and how my parents were occupied and all before they had me, and all that David Copperfield kind of crap, but I don’t feel like going into it, if you want to know the truth.

En zo is hij vertaald:

[A] Als je het echt allemaal wil horen, dan wil je waarschijnlijk eerst weten waar ik geboren ben en wat een waardeloze jeugd ik heb gehad en wat mijn ouders allemaal gedaan hebben voordat ze mij kregen en meer van dat soort sentimentele gelul, maar eerlijk gezegd heb ik geen zin om het daarover te hebben.

[B] Als je dan werkelijk zo benieuwd bent, dan wil je natuurlijk in de eerste plaats weten waar ik geboren ben, wat ik zo al in mijn jeugd uitgespookt heb, waar mijn ouders vandaan kwamen en wat ze uitvoerden voor ze met mij opgescheept werden, en ga zo maar door; maar om je de waarheid te zeggen voel ik daar niks voor.

Welke versie is nu gedateerd? Is de een meer gedateerd dan de ander? In feite ontlopen ze elkaar niet veel. [A] is uit 1989, [B] uit 1958, maar dat is nergens aan te zien. Ik zie wel iets anders, een vertaalkeus waar je zo overheen leest maar die bepalend is voor wat de hoofdpersoon in dit boek doet. Beide vertalers vertalen het Amerikaanse you met ‘je’ enkelvoud; daarmee spreekt de verteller alleen jou, de lezer, toe. Het Amerikaans laat in het midden of Holden een intiem publiek of een mensenmassa voor ogen heeft, het Nederlands verlangt een keus tussen ‘je’ en ‘jullie’.
Ook in de derde versie is voor dit enkelvoud gekozen, maar wel anders:

[C] Als u het werkelijk allemaal wilt horen, zult u waarschijnlijk eerst willen weten waar ik geboren ben en wat een rotjeugd ik heb gehad, en wat mijn ouwelui deden voor ze mij kregen en al dat soort Merijntje Gijzen gedoe meer, maar ik heb geen zin erop in te gaan.

Aha. Hier is dan wél die gedateerdheid. [C] stamt uit 1967, de swinging sixties, maar al bij woord twee zie je het: ‘u’ is niet meer van deze tijd. Je kunt je nog afvragen of het jaar van handeling, 1949, een afweging is geweest, maar hoe waarschijnlijk is het dat een puber die zijn hart wil uitstorten dat zou doen tegen iemand die hij met ‘u’ aanspreekt? De keus voor ‘u’ wekt vooral de indruk dat Holden zijn verhaal afsteekt tegen een behandelaar – hij is tenslotte psychiatrisch patiënt – maar het slothoofdstuk spreekt die visie tegen. Zelf heb ik het gevoel dat deze drie vertalers er unaniem naast zitten met hun keus voor ‘u’, dat Holden niet tegen één lezer of één imaginaire vriend(in) praat, maar tegen de hele mensheid. Daar hoort in vertaling de meervoudsvorm bij.

[C] bevat bovendien de wonderbaarlijke transformatie van David Copperfield in Merijntje Gijzen, waar A een wegvertalend waardeoordeel geeft (‘dat soort sentimentele gelul’) en B op neutrale toon wegvertaalt (‘en ga zo maar door’). Ook Merijntje doet gedateerd aan – en je vraagt je af hoe een door en door Amerikaanse knul van onze bescheiden held uit het West-Brabantse afweet, die het naar alle waarschijnlijkheid nooit tot buiten de landsgrenzen heeft gebracht.

◊◊◊

J.D. Salinger, The Catcher in the Rye. 1951.
De drie besproken Nederlandse uitgaven zijn:
[A] De vanger in het koren (1989), heruitg. De vanger in het graan (2008), vert. J. Hos.
[B] Puber (1958), vert. H. de Graaff.
[C] Puber (1967), heruitg. De vanger in het koren (1978), vert. M. Schuchart.
Er is ook een (her)uitgave gepubliceerd onder de titel De kinderredder van New York. Die  heb ik in mijn onderzoekje niet geraadpleegd.

Over de Engelse titel:
The Catcher in the Rye gaat terug op een versregel uit ‘Comin’ thro’ the rye’ van de Schotse dichter Robert Burns. Salingers held Holden is obsessief bezig met de regel ‘gin a body meet a body, comin’ through the rye’ (stel iemand komt iemand tegen tussen de rogge), die hij in zijn onvolkomen herinnering verbastert tot: ‘gin a body catch a body, comin’ through the rye’ (stel iemand vangt iemand tussen de rogge). Holden ziet er een roggeakker bij die pal naast een afgrond ligt; de kinderen die op de akker spelen zijn zich van geen gevaar bewust, en het is Holdens taak om als de vanger in de rogge elk kind te vangen dat te dicht bij de rand van de akker komt.

Ik hoef er niet bij te zeggen dat er van de verwijzing naar Burns niet veel terechtkomt in de granenmix die de Nederlandse titel is geworden. In een van de vertalingen, ik weet niet meer welke, is Holdens obsessieve gedoe met de versregel – volgens mij toch een sleutelpassage in het hele verhaal – niet eens overgenomen, misschien wel omdat dat niet samenging met de graansoort in de titel. Lezers van vertaalde literatuur hebben soms geen idee wat ze missen.

Prent 1: Entre-deux-caps, 2015. Foto © Gertrudsdottir.
Prent 2: Leubringhem, 2015. Foto © Gertrudsdottir.